Giải pháp nào để Dự án Khu dân cư Tân Sơn (Bắc Ninh) được đền bù nhà, đất tái định cư?

Quá trình đô thị hóa, công nghiệp hóa ở Việt Nam trong những thập niên gần đây đã tạo ra sự thay đổi to lớn trong diện mạo đất nước. Hàng loạt dự án khu đô thị, khu công nghiệp, khu dân cư mới được hình thành nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, đi cùng với sự phát triển đó là những thách thức lớn về công tác bồi thường, giải phóng mặt bằng (GPMB) và đặc biệt là vấn đề tái định cư cho người dân.

Một số văn bản người dân cung cấp

Nhiều nghiên cứu và báo cáo đã chỉ ra rằng, khiếu kiện đất đai chiếm đến 70% tổng số vụ khiếu kiện hành chính ở Việt Nam (theo báo cáo của Thanh tra Chính phủ năm 2023). Trong đó, nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ bất cập trong bồi thường và tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất. Người dân thường phản ánh giá đất bồi thường thấp hơn nhiều so với giá thị trường, đồng thời thiếu chính sách hỗ trợ ổn định cuộc sống lâu dài.

Bài viết này sẽ đi sâu phân tích vụ việc trên nhiều khía cạnh: pháp lý, xã hội học, quản trị công, so sánh thực tiễn với các địa phương khác, từ đó đưa ra các giải pháp nhằm hoàn thiện cơ chế bồi thường – hỗ trợ – tái định cư theo hướng công bằng, minh bạch và nhân văn.

2. Cơ sở pháp lý về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư

2.1. Hiến pháp 2013

Điều 32 Hiến pháp 2013 khẳng định:

• “Mọi người có quyền sở hữu về thu nhập hợp pháp, của cải để dành, nhà ở, tư liệu sản xuất, vốn và tài sản khác trong doanh nghiệp hoặc trong các tổ chức kinh tế khác”.

• “Trường hợp thật cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh, vì lợi ích quốc gia, công cộng thì Nhà nước trưng mua, trưng dụng có bồi thường theo giá thị trường”.

Điều này thể hiện nguyên tắc bồi thường thỏa đáng và công bằng khi Nhà nước thu hồi tài sản của công dân.

2.2. Luật Đất đai 2013

Một số điều khoản quan trọng:

• Điều 79: Người có đất ở bị thu hồi thì được bồi thường bằng đất ở hoặc nhà ở tái định cư nếu không còn đất ở hoặc nếu bị thu hồi toàn bộ.

• Điều 83: Quy định về các khoản hỗ trợ khác ngoài bồi thường, bao gồm hỗ trợ ổn định đời sống, sản xuất, đào tạo nghề, tìm việc làm.

• Điều 86: Dự án thu hồi đất ở phải có phương án bố trí tái định cư được phê duyệt trước khi thu hồi.

2.3. Nghị định 47/2014/NĐ-CP

• Điều 22: Bố trí tái định cư bằng đất hoặc nhà ở cho người dân bị thu hồi toàn bộ đất ở.

• Điều 26: Hỗ trợ đào tạo, chuyển đổi nghề, tìm việc làm.

2.4. Luật Nhà ở 2014

Điều 34, 35 quy định rõ trách nhiệm của Nhà nước và chính quyền địa phương trong việc xây dựng, quản lý quỹ nhà tái định cư, bảo đảm “nơi ở mới bằng hoặc tốt hơn nơi ở cũ”.

2.5. Nguyên tắc quốc tế

Theo chuẩn mực quốc tế (World Bank, ADB), tái định cư là một phần của chính sách an sinh bắt buộc trong các dự án phát triển. Người dân mất đất phải được hỗ trợ toàn diện để khôi phục hoặc cải thiện mức sống so với trước khi bị thu hồi.

3. Thực tiễn vụ việc tại Bắc Ninh

Trong thời gian gần đây, theo thông tin của các hộ dân tại huyện Lục Ngạn (tỉnh Bắc Giang cũ, nay thuộc tỉnh Bắc Ninh) liên quan đến Dự án Khu dân cư Tân Sơn. Người dân cho rằng quá trình thu hồi đất để triển khai dự án này đã bộc lộ nhiều bất cập, đặc biệt là việc không bố trí tái định cư, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống, sinh kế và tinh thần của họ. 

Hình ảnh nhà ba hộ gia đình đang sinh sống ổn định hàng chục năm

Ngày 03/11/2024, các hộ dân (gồm hộ gia đình ông Chu Văn Niên, Chu Văn Thiệu và Hoàng văn Èn) đã nhận được thông báo số 130/TB-PTQĐ&QLTT ngày 30/10/2024 của Trung tâm phát triển quỹ đất và quản lý trật tự giao thông xây dựng môi trường huyện Lục Ngạn (tỉnh Bắc Giang- Nay là tỉnh Bắc Ninh) thông báo về việc chi trả tiền BT- GPMB khi Nhà nước thu hồi đất thực hiện Dự án Khu dân cư Tân Sơn (tỉnh Bắc Ninh) theo quyết định số 1515/QĐ-UBND ngày 30/07/2024 của UBND huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang (cũ)- (nay là tỉnh Bắc Ninh) thì nhiều hộ dân đã vô cùng bức xúc và không đồng tình với quyết định đó.

Theo các hộ dân (gồm hộ gia đình ông Chu Văn Niên, Chu Văn Thiệu và Hoàng văn Èn), số tiền bồi thường cho họ là quá ít ỏi so với giá thị trường vì giá đất hiện tại ở khu vực thực Dự án đó là cao hơn rất nhiều so với giá đất được chi trả theo thông báo số 130/TB-PTQĐ&QLTT ngày 30/10/2024 của Trung tâm phát triển quỹ đất và quản lý trật tự giao thông xây dựng môi trường huyện Lục Ngạn (tỉnh Bắc Giang- Nay là tỉnh Bắc Ninh). Cụ thể, theo người dân, giá đất bồi thường cho họ chỉ 50.000đ/m2 là quá thấp và không phù hợp với giá thị trường.

Đồng thời, theo các hộ dân (gồm hộ gia đình ông Chu Văn Niên, Chu Văn Thiệu và Hoàng văn Èn), nhiều chính sách của Đảng và Nhà nước cũng không được áp dụng để đảm bảo quyền và lợi ích chính đáng của người dân như vấn đề tái định cư cho người dân như thế nào khi họ bị thu hồi nhà đất để thực hiện dự án? Họ sẽ phải đi đâu và ở đâu nếu không có nhà, có đất để chuyển ra nơi ở mới sau khi họ bị thu hồi đất?.

Trong khi đó, ngôi nhà và mảnh đất họ đã từng sinh sống ổn định thường xuyên hàng chục năm nay và Dự án này lại là dự án về nhà ở cho khu dân cư sao không cho họ tái định cư tại chỗ trong khu Dự án này?. Thêm nữa, vấn đề chuyển đổi nghề nghiệp như thế nào khi Nhà nước thu hồi đất, chính sách hỗ trợ cho người dân chuyển đổi nghề nghiệp ra sao cũng cần được chính quyền địa phương qua tâm theo quy định của pháp luật để người dân có thể được hỗ trợ về vật chất để chuyển đổi nghề khi Nhà nước thu hồi đất và không còn đất để làm ăn, ảnh hưởng đến thu nhập của gia đình.

Được biết, nhiều dự án làm đường giao thông và các công trình công cộng đang được triển khai trên cả nước đã được Đảng và Nhà nước rất quan tâm đến việc tái định cư cho người dân, đảm bảo cuộc sống an cư cũng như vấn đề sinh kế cho người dân. Vấn đề này đã được người đứng đầu Đảng ta và người đứng đầu Chính phủ cũng đã khẳng định nhiều lần trên các phương tiện truyền thông chính thống của Nhà nước. Vai trò  chính quyền địa phương đang cố tình áp dụng sai pháp luât hay còn nguyên nhân nào khác? Lý do vì sao không bố trí nhà đất tái định cư cho người dân để họ đảm bảo cuộc sống trong khi đó họ đã sinh sống hàng chục năm trên mảnh đất đó rồi nay không biết đi đâu về đâu khi bị thu hồi nhà đất?

Tại tỉnh Bắc Ninh, vụ việc liên quan đến Dự án Khu dân cư Tân Sơn là một minh chứng điển hình. Nhiều hộ dân như ông Chu Văn Niên, Chu Văn Thiệu, Hoàng Văn Èn bày tỏ bức xúc khi bị thu hồi đất ở, đất sản xuất nhưng không được bố trí tái định cư, trong khi giá bồi thường chỉ 50.000 đồng/m², thấp hơn hàng trăm lần so với giá thị trường.

Đến nay, “Tâm tư- Nguyện vọng- Bức xúc” của nhiều hộ dân trong diện Nhà nước thu hồi đất thực hiện Dự án Khu dân cư Tân Sơn (tỉnh Bắc Ninh) theo quyết định số 1515/QĐ-UBND ngày 30/07/2024 của UBND huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang (cũ)- (nay là tỉnh Bắc Ninh) rất cần được sự quan tâm của các cấp chính quyền từ Trung Ương đến địa phương để đảm bảo các quyền lợi chính đáng của người dân theo đúng quy định của pháp luật và đúng đường lối chỉ đạo của lãnh đạo Đảng và Nhà nước ta.

3.1. Thông tin về dự án

Dự án Khu dân cư Tân Sơn được triển khai theo Quyết định số 1515/QĐ-UBND ngày 30/7/2024 của UBND huyện Lục Ngạn (nay thuộc Bắc Ninh). Mục tiêu: xây dựng khu dân cư mới, góp phần phát triển đô thị.

3.2. Nội dung khiếu nại của người dân

Các hộ dân (Chu Văn Niên, Chu Văn Thiệu, Hoàng Văn Èn) nhận được Thông báo số 130/TB-PTQĐ&QLTT ngày 30/10/2024, trong đó xác định mức bồi thường chỉ 50.000 đồng/m². Người dân phản ánh:

• Mức giá bồi thường thấp hơn hàng trăm lần so với giá đất thực tế (thị trường khoảng 10 – 15 triệu đồng/m²).

• Không có phương án tái định cư.

• Không có chính sách hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp.

3.3. Tác động đến người dân

• Chỗ ở: Nguy cơ mất nhà, không có nơi ở mới.

• Sinh kế: Mất đất nông nghiệp, kinh doanh → mất nguồn thu nhập.

• Tâm lý: Bất an, bức xúc, mất niềm tin.

3.4. Tác động xã hội rộng hơn

• Khiếu kiện tập thể có thể kéo dài, ảnh hưởng đến trật tự xã hội.

• Gây bất ổn trong triển khai dự án.

• Làm suy giảm hình ảnh của chính quyền địa phương.

4. Phân tích và thảo luận

4.1. Về giá bồi thường

Theo Điều 114 Luật Đất đai 2013, giá đất cụ thể phải sát giá thị trường. Tuy nhiên, 50.000 đồng/m² là mức “phi thực tế”, đặt ra nghi vấn về cơ chế định giá và nguy cơ lợi ích nhóm.

4.2. Về tái định cư

Điều 79 và 86 Luật Đất đai 2013 quy định rõ: thu hồi đất ở phải bố trí tái định cư. Việc không bố trí tái định cư tại Dự án Tân Sơn có dấu hiệu vi phạm pháp luật.

4.3. Về trách nhiệm giải trình

Chính quyền địa phương chưa công khai minh bạch phương án bồi thường. Người dân phải khiếu nại chứng tỏ thiếu đối thoại, thiếu cơ chế giải trình.

4.4. Về sinh kế và an sinh

Luật yêu cầu phải có chính sách hỗ trợ nghề nghiệp. Tuy nhiên, thực tế người dân không nhận được hỗ trợ nào. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế bền vững.

4.5. So sánh với các địa phương khác

• Hà Nội (Dự án Thủ Thiêm, TP.HCM): Người dân được bố trí tái định cư nhưng chậm trễ, giá đền bù thấp, dẫn tới khiếu kiện kéo dài.

• Đồng Nai (Sân bay Long Thành): Nhà nước xây dựng khu tái định cư quy mô lớn, có hạ tầng đồng bộ. Tuy nhiên, giá bồi thường vẫn bị cho là thấp.

• Đà Nẵng: Được đánh giá cao khi tái định cư “tại chỗ”, gắn với quy hoạch tổng thể, giúp người dân nhanh chóng ổn định cuộc sống.

Qua đó cho thấy, Bắc Ninh cần học hỏi kinh nghiệm từ các địa phương đã làm tốt, đồng thời tránh lặp lại sai lầm của các vụ việc gây bức xúc lớn.

5. Góc nhìn xã hội học và tâm lý cộng đồng

5.1. Tâm lý mất mát kép

Người dân vừa mất nhà cửa (nơi chôn rau cắt rốn), vừa mất sinh kế (đất sản xuất). Đây là cú sốc kép, dễ dẫn đến phản ứng mạnh mẽ.

5.2. Niềm tin vào chính quyền

Khi quyền lợi không được bảo đảm, niềm tin của người dân suy giảm, dễ dẫn đến khiếu kiện đông người, thậm chí vượt cấp.

5.3. Ảnh hưởng đến văn hóa – cộng đồng

Việc di dời cư dân lâu đời làm mất đi không gian văn hóa cộng đồng, phá vỡ mạng lưới xã hội – vốn là nền tảng quan trọng trong đời sống nông thôn Việt Nam.

6. Giải pháp và kiến nghị

6.1. Ở tầm vi mô (cho vụ việc Tân Sơn)

1. Rà soát pháp lý: Thanh tra lại Quyết định 1515/QĐ-UBND và Thông báo 130/TB-PTQĐ&QLTT.

2. Điều chỉnh giá đất: Xác định lại giá bồi thường sát thị trường.

3. Bố trí tái định cư tại chỗ: Trong khu dự án hoặc gần dự án.

4. Hỗ trợ sinh kế: Đào tạo nghề, hỗ trợ vốn sản xuất, việc làm.

5. Đối thoại công khai: Tổ chức họp dân, lắng nghe và giải quyết khiếu nại minh bạch.

6.2. Ở tầm vĩ mô (chính sách chung)

1. Sửa Luật Đất đai (2024, 2025) theo hướng:

   • Giá đất bồi thường phải do hội đồng độc lập xác định, có sự tham gia của dân.

   • Quy định rõ trách nhiệm tái định cư bằng văn bản bắt buộc.

2. Xây dựng quỹ tái định cư dự phòng ở các địa phương.

3. Tăng cường thanh tra, giám sát để ngăn chặn lợi ích nhóm.

4. Đưa yếu tố sinh kế vào luật: Không chỉ bồi thường đất, mà phải đảm bảo việc làm và thu nhập.

5. Ứng dụng công nghệ minh bạch hóa: Công khai quy hoạch, phương án bồi thường trên cổng thông tin điện tử.

7. Kết luận

Vụ việc tại Dự án Khu dân cư Tân Sơn (Bắc Ninh) cho thấy khoảng cách giữa chính sách pháp luật và thực tiễn áp dụng. Người dân không được bố trí tái định cư, trong khi giá bồi thường chỉ bằng “một phần nhỏ” giá thị trường, gây ra bức xúc và nguy cơ khiếu kiện kéo dài.

Để giải quyết thấu đáo, chính quyền địa phương cần rà soát pháp lý, điều chỉnh chính sách bồi thường, bố trí tái định cư và hỗ trợ sinh kế cho người dân. Đồng thời, ở tầm quốc gia, cần cải cách toàn diện Luật Đất đai và cơ chế bồi thường – tái định cư, bảo đảm nguyên tắc:

• Công bằng, minh bạch.

• Lấy con người làm trung tâm.

• Phát triển kinh tế phải gắn với an sinh xã hội.

Chỉ khi đó, quá trình đô thị hóa và phát triển mới thực sự bền vững, đồng thời củng cố niềm tin của nhân dân vào Đảng, Nhà nước và pháp luật.

 PV