NGÀY MÔI TRƯỜNG THẾ GIỚI 2025: ĐÃ ĐẾN LÚC KẾT THÚC KỶ NGUYÊN NHỰA DÙNG MỘT LẦN.

Ngày 5 tháng 6 năm 2025, thế giới bước vào thời khắc trọng đại – kỷ niệm ngày Môi trường Thế giới – sự kiện thường niên do Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP) khởi xướng và tổ chức từ năm 1972 đến nay. Chủ đề năm nay “Đánh bại ô nhiễm nhựa” không phải là một khẩu hiệu đơn thuần. Đây là hồi chuông báo động lần thứ hai chỉ trong vòng ba năm, minh chứng cho mức độ nghiêm trọng và cấp bách của một thảm họa môi sinh đang ngấm ngầm giết chết hành tinh này từng ngày: ô nhiễm nhựa.

Chúng ta đang sống trong một kỷ nguyên mà nhựa bao phủ mọi ngóc ngách đời sống: từ nhà bếp, văn phòng, nhà máy cho đến tận rừng sâu và đáy biển. Nhưng ít ai hình dung được rằng, cái giá mà nhân loại phải trả cho sự “tiện lợi” ấy lại chính là tương lai sống còn của Trái Đất.

Theo các báo cáo của UNEP và World Bank, mỗi năm thế giới thải ra hơn 430 triệu tấn rác thải nhựa, phần lớn là loại chỉ dùng một lần như bao bì, ống hút, ly cốc, thìa dĩa nhựa… Trong số đó, chỉ khoảng 9% được tái chế, phần còn lại bị chôn lấp, đốt bỏ hoặc xả thẳng ra sông ngòi, đại dương.

Việc đốt nhựa tạo ra nhiều loại khí độc như dioxin và furan – những chất đã được chứng minh là cực kỳ độc hại cho sức khỏe con người, có thể gây ung thư, rối loạn nội tiết và dị tật bẩm sinh. Nhưng còn khủng khiếp hơn là những rác thải nhựa bị phân hủy chậm, vỡ thành các hạt vi nhựa (microplastic), len lỏi vào mọi tầng sinh quyển: từ đáy biển, không khí, cho đến chính cơ thể chúng ta.

Nghiên cứu gần đây từ Đại học Amsterdam (Hà Lan) cho thấy vi nhựa đã được phát hiện trong máu người, trong mô phổi, trong sữa mẹ và thậm chí trong nhau thai – chứng tỏ rằng con người có thể đã hấp thụ nhựa từ trong bụng mẹ. Đó là sự xâm nhập sinh học vô hình, khó kiểm soát và gần như không thể đảo ngược.

Như vậy, ô nhiễm nhựa không chỉ là vấn đề môi trường. Nó là vấn đề an ninh sức khỏe toàn cầu, là mối nguy tiềm tàng cho gen di truyền, giống nòi và sự sống con người.

Ảnh minh họa (nguồn internet)

Là một trong những quốc gia ven biển chịu ảnh hưởng nặng nề của biến đổi khí hậu và ô nhiễm đại dương, Việt Nam không nằm ngoài vòng xoáy của cuộc khủng hoảng nhựa toàn cầu. Theo số liệu từ Bộ Tài nguyên và Môi trường, mỗi năm nước ta phát sinh khoảng 3,9 triệu tấn rác thải nhựa, nhưng chỉ có khoảng 30% trong số đó được thu gom và xử lý đúng cách. Phần còn lại chủ yếu là vứt bỏ bừa bãi, theo gió trôi ra sông ngòi, trôi ra biển hoặc bị đốt lộ thiên – gây ô nhiễm không khí nghiêm trọng.

Tại các đô thị lớn như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, rác nhựa không chỉ chất thành đống ở bãi rác mà còn len lỏi khắp ngõ ngách, khu dân cư, cống rãnh. Các làng nghề tái chế nhựa thủ công ở Hưng Yên, Bắc Ninh hay Long An đang phải đối mặt với cảnh ô nhiễm nặng nề: không khí luôn có mùi khét, nước đen đặc, bụi nhựa lơ lửng trong không gian sống của hàng nghìn hộ dân.

Điều đáng lo ngại hơn là rác nhựa từ đất liền đang tràn ra biển. Nghiên cứu của tổ chức Ocean Conservancy từng cảnh báo: nếu không có biện pháp mạnh mẽ, đến năm 2030, Việt Nam sẽ nằm trong nhóm 5 quốc gia xả rác thải nhựa ra biển nhiều nhất thế giới.

Những tín hiệu chuyển mình tích cực, trong bức tranh u ám ấy, một số tia sáng đã bắt đầu le lói. Những năm gần đây, làn sóng chuyển đổi xanh tại Việt Nam đang manh nha từ nhiều cấp độ – từ chính sách Nhà nước, hành động của doanh nghiệp, đến các sáng kiến từ cộng đồng.

Một điển hình là mô hình “Huế - Thành phố không rác nhựa” do chính quyền thành phố Huế phối hợp với các tổ chức quốc tế triển khai. Theo đó, các cơ quan hành chính tại đây đã cấm hoàn toàn sử dụng nhựa dùng một lần, đồng thời khuyến khích sử dụng bao bì phân hủy sinh học, túi giấy, hộp bã mía...

          Ở khối doanh nghiệp, các tên tuổi lớn như Vinamilk, Nestlé Việt Nam, Unilever đã cam kết giảm dần nhựa trong bao bì, chuyển sang sử dụng vật liệu tái chế hoặc thân thiện với môi trường, đồng thời tăng cường thu hồi bao bì sau sử dụng theo mô hình kinh tế tuần hoàn.

Ống hút được làm từ tre (nguồn ảnh internet)

Cộng đồng khởi nghiệp xanh cũng ghi dấu với nhiều sáng kiến ấn tượng: ống hút từ tre, từ rơm lúa mạch, hộp đựng bằng lá chuối, túi xách tái chế từ bao xi măng... Những sáng chế tưởng như nhỏ bé ấy lại đang mở ra hướng đi mới cho một nền kinh tế xanh, vừa giảm nhựa, vừa tạo công ăn việc làm cho người dân nông thôn.

Dù đã có những chuyển biến tích cực, nhưng rõ ràng, cuộc chiến chống nhựa dùng một lần vẫn đang ở giai đoạn đầu đầy gian nan. Bởi lẽ, nhựa vẫn quá rẻ, quá tiện lợi, và đã ăn sâu vào thói quen tiêu dùng của phần lớn người dân – đặc biệt là ở các thành phố lớn, nơi nhịp sống vội vã khiến việc mang theo hộp cá nhân, túi vải hay ống hút giấy trở nên “phiền phức”.

Ngoài ra, hệ thống thu gom – phân loại – tái chế nhựa tại Việt Nam còn rất yếu. Rác thải nhựa phần lớn không được phân loại tại nguồn, người dân chưa có thói quen tách riêng rác tái chế. Các cơ sở tái chế chủ yếu là nhỏ lẻ, thủ công, chưa đáp ứng được yêu cầu về công nghệ và an toàn môi trường. Việc thiếu cơ chế tài chính, chính sách hỗ trợ cũng khiến ngành tái chế chưa thể phát triển mạnh.

Chính sách “trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất” (EPR) – yêu cầu doanh nghiệp thu hồi và xử lý bao bì sau tiêu dùng – tuy đã được quy định trong Luật Bảo vệ Môi trường 2020, nhưng việc triển khai thực tế còn rất chậm, nhiều nơi chưa có chế tài đủ mạnh.

Để thực sự “đánh bại ô nhiễm nhựa”, cần một cách tiếp cận đa tầng, đồng bộ và quyết liệt hơn bao giờ hết. Đầu tiên là phải hạn chế sản xuất và tiêu dùng nhựa dùng một lần – bằng luật pháp, bằng thuế môi trường, bằng các lệnh cấm từng bước. Tiếp đến, cần xây dựng hệ thống phân loại rác tại nguồn với hạ tầng thu gom và tái chế phù hợp. Song song đó, phải đầu tư mạnh mẽ cho nghiên cứu – phát triển các vật liệu thay thế nhựa bền vững và giá rẻ.

Quan trọng nhất, là thay đổi tư duy và hành vi của cộng đồng. Mỗi cá nhân, mỗi hộ gia đình, mỗi doanh nghiệp đều phải tự đặt câu hỏi: mình đã làm gì để giảm nhựa hôm nay? Bởi một hành động nhỏ – như mang túi vải khi đi chợ, từ chối ống hút nhựa, không dùng cốc dùng một lần – có thể tạo nên một sự thay đổi lớn nếu được nhân rộng.

Ngày Môi Trường Thế Giới 2025 không chỉ là một chiến dịch truyền thông. Nó là lời cảnh tỉnh toàn cầu, là một bản cáo trạng đối với những lựa chọn sai lầm của loài người trong suốt thế kỷ qua.

Chúng ta không còn thời gian để chần chừ. “Liệu con người có thể sống mà không có nhựa?” – đó đã không còn là câu hỏi quan trọng nhất. Mà là: “Liệu hành tinh này có thể tiếp tục tồn tại nếu con người không thay đổi?” Hãy chọn đúng. Hãy chọn hành động. Và hãy chọn bắt đầu ngay hôm nay.

Phạm Mạnh