Chiếc thẻ và cơn gió ngược của nghề báo

(MT&XH) -Những ngày này, dư luận báo chí bỗng xôn xao như có một cơn gió ngược thổi về giữa mùa hanh khô. Chiếc thẻ nhà báo – vốn được coi như tấm “giấy thông hành” dẫn lối tới sự thật – nay lại biến thành tâm điểm tranh luận. Dự thảo Luật Báo chí (sửa đổi) đặt ra một điều khoản lạ lùng: không cấp thẻ cho người làm việc tại tạp chí khoa học.

Ảnh minh họa

Từ Luật 2016 đến Dự thảo 2025: bước lùi của quyền tác nghiệp

Luật Báo chí 2016 từng mở cánh cửa công bằng: bất cứ phóng viên, biên tập viên nào, dù công tác ở báo, đài hay tạp chí, chỉ cần có hai năm gắn bó, có tác phẩm được đăng tải, đều được cấp thẻ nhà báo. Không phân biệt. Không phân tầng.

Thế nhưng, dự thảo mới dựng lên một rào chắn vô hình: loại trừ toàn bộ những người cầm bút ở tạp chí khoa học. Điều đó đồng nghĩa, cùng làm nghề báo, cùng lăn lộn với chữ nghĩa và sự thật, nhưng phóng viên báo được trao chiếc chìa khóa, còn phóng viên tạp chí khoa học thì bị gạt ra ngoài cánh cửa. Một sự phân biệt chưa từng có trong lịch sử báo chí Việt Nam.

Lý do được đưa ra: ngăn chặn “báo hóa tạp chí”

Không thể phủ nhận, đã có những tạp chí khoa học biến tướng, trở thành tờ báo điện tử trá hình: đưa tin giật gân, chạy theo sự kiện, xa rời tôn chỉ học thuật.

Để chặn đứng, dự thảo định nghĩa lại tạp chí khoa học: chỉ công bố nghiên cứu, chỉ cập nhật tin nội bộ, tuyệt đối không chen chân vào địa hạt thời sự. Và để siết chặt, nhà soạn luật cắt hẳn quyền cấp thẻ.

Cơ chế cấp thẻ thắt chặt còn nhằm giảm lạm dụng danh xưng nhà báo (quyền tiếp cận thông tin, tác nghiệp tại phiên tòa, yêu cầu cung cấp dữ liệu…), tránh việc một số tạp chí khoa học bị “mượn áo” để đi tác nghiệp như báo. Động cơ chính sách này xuất phát từ thực tiễn thi hành Luật 2016: nhiều ý kiến phản ánh tình trạng “báo hóa tạp chí”.

Những bất cập chính trị - xã hội

Đánh đồng tất cả: Không phải mọi tạp chí khoa học đều trượt khỏi quỹ đạo. Có những nơi vừa làm khoa học, vừa gánh sứ mệnh phổ biến tri thức tới cộng đồng. Ở đó, phóng viên và biên tập viên cần chiếc thẻ như một tấm hộ chiếu để bước vào hành lang công quyền, tiếp cận dữ liệu, phản biện chính sách.

Thu hẹp không gian giám sát xã hội: Môi trường, an toàn thực phẩm, y tế công cộng – những mảnh đất gắn liền với khoa học – rất cần phóng viên am hiểu chuyên môn để soi rọi, lên tiếng. Cắt thẻ là cắt đi cánh tay giám sát xã hội, vốn đã ít ỏi và mong manh.

Triệt tiêu động lực của người trẻ: Hàng loạt phóng viên trẻ, gắn bó cùng tạp chí khoa học, chuẩn bị đủ hai năm để được cấp thẻ, sẽ bỗng dưng thấy cánh cửa khép sập trước mắt. Sự bất công ấy có thể giết chết niềm tin, khiến họ rời bỏ nghề ngay khi còn nhiều khát vọng.

Hợp lý ở điểm nào và chưa hợp lý ở đâu?

Điểm hợp lý là phân vai và nhất quán chính sách:

Phân vai: Khi bản thân điều khoản định nghĩa đã “đóng khung” tạp chí khoa học là nơi công bố nghiên cứu (không phải tòa soạn thời sự), thì việc không cấp thẻ tác nghiệp báo chí cho nhân sự ở đó là logic về quản trị rủi ro (tránh “đánh lận con đen” giữa biên tập học thuật và phóng viên điều tra, thời sự).

Nhất quán chính sách: Dự thảo vừa siết “tạp chí chỉ đưa tin về hoạt động cơ quan chủ quản”, vừa dứt khoát tại Điều 29 để khóa các đường “lách” ở khâu cấp thẻ. Hai nấc khóa này đi với nhau mới phát huy hiệu lực.

Điểm chưa hợp lý:

Đánh đồng tất cả tạp chí khoa học: Thực tế có một phân khúc “truyền thông khoa học”: phóng viên/biên tập viên tại các tạp chí khoa học – nhưng có hoạt động truyền thông công chúng phục vụ lợi ích công, điều tra sai phạm khoa học–môi trường–an toàn thực phẩm… Việc cấm tuyệt đối khiến nhóm này thiếu công cụ tác nghiệp (quyền xuất trình thẻ để tiếp cận cơ quan nhà nước theo Điều 28 dự thảo), dẫn tới bất bình đẳng với phóng viên báo chí đại chúng và giảm chất lượng phổ biến khoa học đến cộng đồng.

Định nghĩa “tạp chí” quá hẹp (“chỉ cập nhật tin của cơ quan chủ quản”) có thể giam hãm vai trò phản biện/xã hội của tạp chí chuyên ngành – vốn cần phân tích chính sách, đánh giá tác động đối với toàn xã hội, không chỉ nội bộ cơ quan chủ quản.

Ngược chiều với chính điều 21 (nguồn thu khoa học): Dự thảo khuyến khích tạp chí khoa học phát triển qua nguồn thu bài nghiên cứu/kinh phí phản biện, nhưng lại không trao công cụ tác nghiệp truyền thông cho bộ phận truyền thông của chính cơ quan đó, dễ khiến quy trình kém minh bạch và đứt đoạn truyền thông khoa học từ phòng lab ra công chúng.

Điều 29.1(e) của dự thảo đã loại trừ trực tiếp người làm việc tại cơ quan tạp chí khoa học khỏi các điểm a–c (lãnh đạo, trưởng/phó ban, PV/BTV), bất kể người đó thực sự làm nghiệp vụ phóng viên. Điều này có thể làm đứt gãy chuỗi giám sát khoa học – chính sách: Các mảng môi trường, y tế, an toàn thực phẩm, năng lượng rất cần phóng viên am hiểu khoa học để giám sát sai phạm. Loại trừ này có thể giảm năng lực kiểm soát xã hội trong những lĩnh vực chuyên sâu mà báo chí đại chúng khó “đi tới cùng”. Đây là lực lượng phóng viên với nhiệm vụ quan trọng chuyển tải ngôn ngữ hàn lâm khoa học trở thành ngôn ngữ đại chúng, để dễ dàng tiếp cận và phổ biến với công chúng.

“Không cấm theo nhãn” – Tiếng nói từ nghị trường

Sáng 23/10, tại thảo luận tổ về dự án Luật báo chí sửa đổi, ĐBQH Lê Nhật Thành (Hà Nội) nhấn mạnh: “Nhà báo tại các tạp chí khoa học vẫn thu thập, xử lý, phân tích thông tin và truyền tải tri thức đến công chúng. Việc không cấp thẻ có thể gây bất bình đẳng giữa họ và người làm ở các tạp chí lĩnh vực khác.”

Cũng trong các phát biểu được báo chí ghi nhận, ông đề nghị cân nhắc giữ nguyên quy định cấp thẻ cho người làm việc tại tạp chí khoa học như Luật hiện hành, thay vì cấm tràn lan theo loại hình tổ chức.

Song song, PGS.TS Bùi Hoài Sơn nêu định hướng: “mở đường để báo chí vận hành như một ngành công nghiệp văn hoá” – nghĩa là tháo gỡ rào cản thể chế, đầu tư cho chất lượng và đa dạng hoá hệ sinh thái báo chí, trong đó truyền thông khoa học là một mắt xích thiết yếu.

Để siết mà không nghẽn

Nếu thật sự muốn chống “báo hóa tạp chí”, hãy chọn giải pháp tinh tế và công bằng hơn. Có thể loại trừ “tạp chí khoa học thuần nghiên cứu” thì hợp lý. Nhưng những tạp chí khoa học đã có giấy phép truyền thông công chúng, có đội ngũ phóng viên, biên tập viên làm đúng chức năng báo chí, thì vẫn phải được trao thẻ.

Tác giả mạnh dạn đưa ý kiến sửa Điều 29.1(e) theo hướng “loại trừ có điều kiện”:

“Các đối tượng tại điểm a, b, c Khoản 1 không bao gồm người làm việc tại tạp chí khoa học thuần nghiên cứu theo điểm b Khoản 1 Điều 17; trường hợp cơ quan tạp chí khoa học có giấy phép hoạt động tạp chí điện tử phục vụ truyền thông khoa học cho công chúng và có bộ phận phóng viên, biên tập viên độc lập, đáp ứng đủ điều kiện tại Khoản 2 Điều này, được xét cấp thẻ.”

Lý do: bảo toàn mục tiêu chống báo hóa, nhưng giữ một “cửa hẹp” cho truyền thông khoa học đúng nghĩa, có giấy phép và tôn chỉ phù hợp.

Bổ sung điều khoản chuyển tiếp: với những người đang công tác tại tạp chí khoa học đã đủ 2 năm và đang làm nhiệm vụ truyền thông công chúng, cho phép xét cấp/đổi thẻ trong 12–24 tháng kể từ ngày luật có hiệu lực để không “cắt phăng” nguồn lực. Điều này hợp lý vì chính dự thảo cũng thừa nhận tạp chí khoa học là một cấu phần của hệ sinh thái báo chí.

Thay lời kết

Chiếc thẻ nhà báo không đơn thuần là tấm giấy hành nghề. Nó là biểu tượng của quyền tiếp cận sự thật, là lá chắn pháp lý cho những người dám đi tới tận cùng của bóng tối. Siết để ngăn sai phạm là cần, nhưng siết quá tay sẽ biến cả dòng chảy báo chí thành con suối cạn. Nghề báo sẽ mất đi một lực lượng đặc biệt – báo chí khoa học, mà xã hội cũng mất đi một tiếng nói độc lập, một chiếc gương phản chiếu giữa rừng thông tin hỗn loạn.

Đây không chỉ là chuyện của giới báo chí. Đây là câu chuyện của toàn xã hội – về quyền được biết, quyền được nghe, và quyền giám sát quyền lực. Mỗi công dân, mỗi trí thức, mỗi đại biểu Quốc hội cần lên tiếng, để dự thảo này khi đi vào đời sống không trở thành một chiếc gông siết chặt, mà là hàng rào bảo vệ cho một nền báo chí minh bạch, đủ sức soi rọi bóng tối và đồng hành cùng sự phát triển của đất nước.

Theo Tạp chí Sức khỏe &Môi trường