Thực trạng chất thải rắn tại Việt Nam - Vấn đề môi trường cấp bách

(MT&XH) - Sự tăng trưởng kinh tế, đô thị hóa, hoạt động giao thông vận tải, hoạt động sản xuất công nghiệp, hoạt động xây dựng, dân sinh, hoạt động nông nghiệp, làng nghề đã dẫn đến sức ép lên môi trường nói chung và sức ép gia tăng chất thải, nhất là chất thải rắn (CTR) sinh hoạt nói riêng.

Tình hình phát sinh và quản lý thu gom CTR hiện nay

Trong những năm vừa qua, quá trình đô thị hóa đã diễn ra mạnh mẽ tại nhiều địa phương. Sự tăng trưởng kinh tế, đô thị hóa, hoạt động giao thông vận tải, hoạt động sản xuất công nghiệp, hoạt động xây dựng, dân sinh, hoạt động nông nghiệp, làng nghề đã dẫn đến sức ép lên môi trường nói chung và sức ép gia tăng chất thải, nhất là CTR sinh hoạt nói riêng. Tại hầu hết các đô thị khối lượng CTR sinh hoạt chiếm khoảng 60-70% CTR đô thị (một số đô thị tỷ lệ này lên đến 90%), phương pháp xử lý CTR chủ yếu vẫn là chôn lấp và dự báo, đến năm 2025, tỷ lệ phát sinh CTR sinh hoạt sẽ tăng từ 10-16%/năm. Theo báo cáo về tình hình thu gom, xử lý CTR sinh hoạt của Cục kiểm soát ô nhiễm môi trường tại Hội nghị tổng kết công tác năm 2023 và phương hướng, nhiệm vụ năm 2024 ngành Tài nguyên và Môi trường, tính đến thời điểm cuối năm 2023, cả nước có khoảng 1.712 cơ sở xử lý CTR sinh hoạt, bao gồm 467 lò đốt CTR sinh hoạt, 38 dây chuyền sản xuất phân compost tập trung, khoảng 1.207 bãi chôn lấp CTR sinh hoạt, trong đó nhiều bãi chôn lấp không hợp vệ sinh, quá tải. Một số khu liên hợp xử lý hoặc cơ sở xử lý đã áp dụng phương pháp đốt kết hợp thu hồi năng lượng để phát điện hoặc đốt kết hợp chôn lấp và làm phân compost.

Thông tin từ Cục kiểm soát ô nhiễm môi trường, năm 2022, tỷ lệ CTR sinh hoạt được thu gom xử lý tại khu vực đô thị đạt khoảng 96,37%. Dịch vụ thu gom đã mở rộng tới đô thị loại V. Cũng theo thống kê chưa đầy đủ của Bộ Tài nguyên và Môi trường (MONRE), chỉ riêng 2 thành phố lớn là Hà Nội (TP. HN) và Hồ Chí Minh (TP. HCM) có lượng CTR đô thị phát sinh hàng ngày rất lớn, từ 7.000 - 9.000 tấn, chưa kể lượng lớn CTR công nghiệp. Đáng chú ý là tỷ lệ chôn lấp CTR trực tiếp còn rất cao, tại TP. Hà Nội tới 90%, còn ở TP.HCM là xấp xỉ 70%, trong đó, lượng chất thải nhựa và túi nilon chiếm khoảng 10 - 20%. Một trong các nguyên nhân là do rác thải chưa được phân loại dẫn đến khó khăn trong xử lý, gây ra nhiều vấn đề môi trường và xã hội phức tạp. Hiện nay, túi nilon và rác thải nhựa tử đang nổi lên như vấn đề đáng lo ngại trong quản lý CTR. Trung bình mỗi ngày 2 thành phố lớn này thải ra môi trường khoảng 80 tấn rác thải nhựa và túi nilon.

Rác thải chất cao như “núi” và ngày càng cao thêm tại ô chôn lấp trong Khu liên hiệp xử lý rác thải Nam Sơn hay còn gọi là bãi rác Nam Sơn, Hà Nội (Ảnh: Yến Lan)

Các công nghệ xử lý CTRsinh hoạt đang áp dụng

Hiện nay, tại Việt Nam, lượng CTR được xử lý chủ yếu bằng phương pháp chôn lấp với kỹ thuật đơn giản (khoảng 70%), xử lý tại các nhà máy chế biến phân compost (khoảng 16%) và xử lý bằng phương pháp đốt (khoảng 13%) và các phương pháp khác (khoảng 1%).

Thực tế, tình hình quản lý CTR sinh hoạt có nhiều bước tiến, tuy nhiên vẫn không đáp ứng được nhu cầu ngày càng lớn của CTR sinh hoạt. Theo Cục kiểm soát ô nhiễm môi trường, hiện có 15 nhà máy đốt rác phát điện đang được triển khai xây dựng tại các thành phố: Hà Nội, Cần Thơ, Bắc Ninh, Thừa Thiên Huế, Bình Dương, v.v…, trong đó đã có 3 nhà máy chính thức phát điện là nhà máy xử lý rác thải sinh hoạt Cần Thơ (còn gọi là nhà máy đốt rác phát điện Cần Thơ) công suất xử lý 400 tấn/ngày đặt tại khu xử lý CTR tại ấp Trường Thọ, xã Trường Xuân, huyện Thới Lai, TP Cần Thơ (đi vào hoạt động tháng 12/2018), nhà máy điện rác Sóc Sơn công suất tiếp nhận và xử lý đạt 2.500-3.000 tấn/ngày đặt tại khu liên hợp xử lý chất thải Nam Sơn, Hà Nội (nhà máy đốt rác lớn nhất Việt Nam hiện nay, đi vào hoạt động tháng 07/2022) và nhà máy đốt rác phát điện 5MW đặt tại khu liên hợp xử lý chất thải Bình Dương công suất xử lý đạt 2.520 tấn/ngày (mới khánh thành ngày 12/01/2024). Các nhà máy xử lý CTR mới đầu tư với công nghệ hiện đại, tiên tiến, có thu hồi năng lượng để phát điện đi vào hoạt động đã góp phần phát huy hiệu quả xử lý CTR sinh hoạt, giảm áp lực mở rộng các ô chôn lấp CTR, hạn chế nguy cơ xảy ra sự cố môi trường do ùn ứ rác thải sinh hoạt trên địa bàn các thành phố và lượng nước rỉ rác phát sinh do phải chôn lấp. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, công nghệ này chỉ phát huy hiệu quả với điều kiện, các lò đốt phải được xây dựng thiết kế và hoạt động theo đúng nguyên lý, đảm bảo duy trì nhiệt độ ở mức trên 1.200 độ (mức nhiệt khiến dioxin phân hủy thành các chất không độc hại). Hiện nhiều lò đốt rác không đảm bảo điều này. Còn đối với công nghệ chôn lấp hợp vệ sinh, đốt tiêu hủy, đốt phát điện, sản xuất phân compost… nhưng sau một thời gian áp dụng cũng bộc lộ một số bất cập, làm phát sinh những vấn đề ô nhiễm trường. nếu chỉ đốt rác bằng công nghệ thông thường thì lượng khí thải độc hại sẽ rất lớn, rất nguy hiểm.

Nhiều ý kiến cho rằng, xử lý rác thải là vấn đề cấp thiết, để lựa chọn một công nghệ xử lý rác an toàn, hiệu quả nhà nước cần có cơ chế, chính sách, để hỗ trợ doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ.

Thi công ô chôn lấp CTR tại là bãi rác Nam Sơn, Hà Nội (Ảnh: Yến Lan)

Giảm thiểu ô nhiễm mùi do khí phát thải từ bãi chôn lấp và mùi hôi nước rỉ rác

Khu vực các bãi chôn lấp CTR tập trung hiện nay gây ra nhiều vấn đề môi trường cho dân cư quanh vùng. Quá trình phân hủy kỵ khí các chất hữu cơ trong bãi chôn lấp và sự khuếch tán dễ dàng một lượng lớn các khí sinh vật có mùi hôi như metan (CH₄) amonia (NH₃), hydro sunfua (H₂S), v.v… và các chất hữu cơ bay hơi khác và nhiều loại côn trùng phán tán vào khí quyển gây ô nhiễm môi trường khí nghiêm trọng, đặc biệt là khí CO₂ và CH₄ gây ảnh hưởng đến khí hậu do “Hiệu ứng nhà kính”, ảnh hưởng lớn đến sức khỏe con người và gây bức xúc cho người dân. Một số biện pháp hạn chế mùi hôi thối thải trực tiếp vào khí quyển đang áp dụng như phủ lớp đất bề mặt thường xuyên mỗi ngày vào ô chôn lấp CTR, phân loại CTR để giảm việc đổ thải các chất có thành phần hữu cơ vào ô chôn lấp, kiểm soát và xử lý lượng khí phát sinh từ các ô chôn lấp, sử dụng lò đốt CTR đô thị và có đánh giá tác động môi trường, trồng hàng rào cây xanh ngăn cách bãi chôn lấp CTR với môi trường xung quanh và thiết lập hệ thống thu hồi nước rỉ rác từ các ô chôn lấp rác đưa về hệ thống xử lý nước rác.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu đang gia tăng như hiện nay, tăng trưởng xanh, thúc đẩy phát triển nền kinh tế xanh, trong đó có quản lý tổng hợp chất thải, đang được triển khai thực hiện ở nhiều quốc gia để thúc đẩy sự phát triển bền vững. Tháng 11/2021, tại Hội nghị Thượng đỉnh về biến đổi khí hậu được tổ chức trong khuôn khổ Hội nghị COP26, Thủ tướng Phạm Minh Chính khẳng định Việt Nam quyết tâm thực hiện cam kết đạt phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050 và với sự đồng hành, hỗ trợ đầy đủ của cộng đồng quốc tế, phấn đấu giảm nhanh lượng phát thải khí nhà kính đến 43,5% vào năm 2030 và đạt tỷ lệ năng lượng tái tạo hơn 70% vào năm 2050. Ngày 25/7/2022, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 888/QĐ-TTg phê duyệt Đề án về những nhiệm vụ, giải pháp triển khai kết quả Hội nghị lần thứ 26 các bên tham gia Công ước khung của Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu. 1 trong 8 nhiệm vụ, giải pháp của đề án là: Thực hiện chôn lấp chất thải rắn có thu hồi khí cho phát điện và chôn lấp bán hiếu khí, phát điện sinh khối; nhân rộng mô hình sản xuất phân compost từ chất thải sinh hoạt; xử lý đốt chất thải rắn phát điện. Áp dụng mô hình tuần hoàn xử lý chất thải, đẩy mạnh triển khai phân loại rác tại nguồn. 

Luật Bảo vệ môi trường (sửa đổi), có hiệu lực ngày 01/01/2022 và thay thế Luật Bảo vệ môi trường 2014 đã quy định việc thu phí thu gom, vận chuyển, xử lý rác thải theo hướng người gây ô nhiễm phải trả tiền. Cơ chế thu phí này sẽ góp phần thúc đẩy người dân phân loại, giảm thiểu rác thải phát sinh tại nguồn nhằm giảm chi phí xử lý rác thải phải nộp, thông qua quy định rác thải sinh hoạt phải được phân chia làm 3 loại: (i) chất thải rắn có khả năng tái sử dụng, tái chế; (ii) chất thải thực phẩm; (iii) chất thải rắn sinh hoạt khác. Luật và Nghi định số 08/2022/NĐ-CP cũng quy định tương đối cụ thể về ưu đãi, hỗ trợ hoạt động bảo vệ môi trường, trong đó có hoạt động quản lý CTR sinh hoạt. Các địa phương cần lập và triển khai thực hiện các quy hoạch các khu, cụm công nghiệp tái chế; thúc đẩy chuyển đổi công nghệ, loại bỏ dần các cơ sở tái chế lạc hậu ở các làng nghề và cần “ban hành biện pháp thực hiện các cơ chế, chính sách ưu đãi, hỗ trợ để khuyến khích tổ chức, cá nhân tham gia đầu tư và cung cấp dịch vụ thu gom, vận chuyển và đầu tư cơ sở xử lý CTR sinh hoạt phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế - xã hội của địa phương”. Cùng với 2 thành phố lớn của cả nước, sự quyết tâm, sự phối hợp của các tỉnh, thành phố trong việc triển khai giải pháp ngăn chặn, xử lý nguồn gây ô nhiễm môi trường, cùng với sự chung tay hỗ trợ, hợp tác của các tổ chức quốc tế và các tầng lớp nhân dân trong cả nước, hy vọng tình hình xử lý CTR trong thời gian tới sẽ có chuyển biến tích cực, góp phần làm môi trường tại Việt Nam ngày càng xanh, sạch, đẹp hơn.

Mỹ Lâm - Tuấn Anh