Môi trường giao thông hiện nay ở Việt Nam từ giải pháp tới thực tiễn

Nguồn internet

Tóm tắt: Ngành giao thông vận tải (GTVT) hiện đóng góp xấp xỉ 18 % tổng phát thải khí nhà kính của Việt Nam và là nguồn phát thải hạt PM₂․₅ đô thị lớn nhất. Sau cam kết đạt trung hòa carbon vào 2050 của Thủ tướng tại COP26, Việt Nam đã ban hành Chương trình Chuyển đổi Năng lượng Xanh (QĐ 876/QĐ-TTg) cùng nhiều chính sách thúc đẩy giao thông xanh. Bài báo này hệ thống hóa các giải pháp kỹ thuật, kinh tế – xã hội và quản trị đã được đề xuất trong 10 năm qua, phân tích mức độ triển khai thực tiễn đến tháng 6 năm 2025, đánh giá hiệu quả bước đầu, đồng thời chỉ ra khoảng trống chính sách và khuyến nghị lộ trình tăng tốc.

1. Giới thiệu

Tốc độ đô thị hóa 3,1 %/năm kéo theo nhu cầu đi lại và vận tải hàng hóa bùng nổ; số phương tiện cơ giới đã vượt 80 triệu (gồm 3,9 triệu ô tô và 76,7 triệu mô-tô tính đến cuối 2023) vietnamnews.vn. Xe máy, xe tải diesel và tàu biển ngắn tuyến phát thải hơn 50 triệu tấn CO₂-eq mỗi năm, đồng thời gây ô nhiễm không khí cục bộ. Thách thức này đòi hỏi gói giải pháp đồng bộ, không chỉ thay đổi công nghệ phương tiện mà còn tái cấu trúc hệ thống vận tải và hành vi di chuyển.

2. Khung pháp lý và cam kết quốc gia

• Chiến lược Tăng trưởng Xanh (Quyết định 1658/2021) đặt mục tiêu giảm 9 % phát thải GHG vào 2030 so với BAU.

• Chương trình chuyển đổi năng lượng xanh ngành GTVT (QĐ 876/QĐ-TTg, 2022) vạch lộ trình ngừng sản xuất xe xăng, dầu sau 2040 và 100 % phương tiện sử dụng điện hoặc nhiên liệu xanh trước 2050 thuvienphapluat.vn.

• Lộ trình Net-Zero cho GTVT do NDC-TIA & Bộ GTVT công bố (1-2025) khẳng định kịch bản Net-Zero có thể cắt giảm 88,9 % phát thải vào 2050 nhờ điện hóa, chuyển dịch hàng hóa sang đường sắt – đường thủy và áp dụng nhiên liệu thay thế changing-transport.org.

3. Các giải pháp kỹ thuật – công nghệ

3.1 Điện hóa phương tiện đường bộ

VinFast, Selex và DatBike dẫn đầu thị trường xe máy điện; doanh số ô tô điện tăng từ 739 chiếc (2021) lên 24 350 chiếc (2024). Tuy vậy, khảo sát 1 337 người tiêu dùng Hà Nội cho thấy chỉ 25,8 % sẵn sàng chuyển sang ô tô điện nếu không có thêm trợ giá researchgate.net.

3.2 Hạ tầng sạc và kinh tế tiếp cận

Nghiên cứu MINLP chọn vị trí 923 trạm sạc (HCM, 2024) chứng minh có thể phủ sóng 100 % nhu cầu với chi phí tối ưu, nếu chính quyền ưu tiên cấp đất tại các bãi đỗ công cộng arxiv.org. Quy mô trạm sạc vẫn thấp (≈2 000 cổng sạc toàn quốc) so với mục tiêu 150 000 cổng vào 2030.

3.3 Nhiên liệu thay thế & vận tải đường dài

Thử nghiệm diesel sinh học B20 cho xe buýt Cần Thơ giảm 15 % PM₁₀; Tổng công ty Hàng không Việt Nam đặt mục tiêu sử dụng 5 % Sustainable Aviation Fuel (SAF) vào 2030. Sớm cần kế hoạch hạ tầng hydrogen cho xe tải cao tốc Bắc – Nam (ước tính 70 trạm nạp H₂ công suất 2 tấn/ngày).

4. Giải pháp quy hoạch và quản lý

4.1 Giao thông công cộng & TOD

Hà Nội và TP.HCM đều phê duyệt chiến lược phát triển đô thị định hướng giao thông (TOD) đến 2045; mục tiêu 35–45 % chuyến đi thực hiện bằng vận tải công cộng vào 2030. Tuy nhiên, tỷ lệ hiện tại mới đạt 12 % (Hà Nội) và 9 % (TP.HCM).

4.2 Khu vực phát thải thấp (LEZ)

Tháng 12-2024, Hà Nội thông qua thí điểm LEZ tại quận Hoàn Kiếm & Ba Đình (2025-2030) – chỉ cho phép xe zero-emission hoặc xe đặc biệt được cấp phép tuoitrenews.vn. Học hỏi London, thành phố kỳ vọng giảm 15 % CO₂ giao thông trong ba năm, nhưng đối mặt thách thức thiếu chỗ đỗ và dịch vụ sạc.

4.3 Logistics xanh & hành lang vận tải sạch

Nghiên cứu 2023 về PPP logistics xanh chỉ ra ùn tắc cổng cảng Cát Lái khiến xe tải chờ trung bình 5,2 giờ; đề xuất liên kết đường thủy – đường sắt & kho ngoại ô để cắt 18 % nhiên liệu researchgate.net.

5. Công cụ tài chính – thị trường

• Ưu đãi thuế: miễn lệ phí trước bạ 3 năm cho ô tô điện thuần; hỗ trợ 800 000 đ/xe máy điện từ Quỹ BVMT địa phương.

• Tín dụng xanh: năm 2024, VPBank phát hành 300 triệu USD trái phiếu xanh; 26 % vốn giải ngân cho hạ tầng sạc.

• Định giá carbon: Bộ Tài chính đề xuất thử nghiệm sàn giao dịch tín chỉ carbon vào 2027, cho phép doanh nghiệp logistics bù trừ phát thải.

6. Thực tiễn triển khai (2021 – 2025)

7. Đánh giá hiệu quả bước đầu

• Giảm phát thải – Nhờ 17 000 xe buýt điện và taxi điện đưa vào khai thác, Hà Nội và Hạ Long cắt ~110 kt CO₂/năm; song con số này mới đạt 0,3 % mục tiêu giảm 2030.

• Chất lượng không khí – Trạm quan trắc Kim Liên ghi nhận nồng độ PM₂․₅ trung bình quý I-2025 giảm 7 μg/m³ so với 2022 (tương đương 12 %), phần lớn nhờ hạn chế xe tải giờ cao điểm và chuyển sang xe điện du lịch.

• Hiệu quả kinh tế – Nghiên cứu MINLP cho thấy chi phí quy đổi (LCOE) cho trạm sạc đạt 0,18 USD/kWh, thấp hơn 15 % so với kịch bản doanh nghiệp tự phát triển lẻ tẻ arxiv.org.

8. Khoảng trống và thách thức

1. Hạ tầng sạc chậm: quy định đấu nối lưới trung thế & giá điện bậc thang chưa phù hợp khiến doanh nghiệp khó hoàn vốn.

2. Phí dịch vụ & thuế: xe buýt điện vẫn chịu phí BOT đường cao tốc như xe diesel; đề xuất giảm 50 % đến 2030.

3. Nhận thức người dùng: 74 % người khảo sát cho rằng “chi phí cao” là rào cản chính, dù TCO xe điện đã ngang xe xăng ở chu kỳ 5 năm researchgate.net.

4. Nhân lực & tiêu chuẩn: thiếu kỹ sư pin – điện hóa, cũng như bộ tiêu chuẩn quốc gia về pin hoán đổi cho mô-tô điện.

9. Kiến nghị

• Hành lang pháp lý linh hoạt: Sớm ban hành Nghị định về trạm sạc, cho phép giá điện giờ thấp (time-of-use) dưới 1 000 đ/kWh khung 23 h – 5 h.

• Tích hợp quy hoạch GTVT – năng lượng – đất đai: quy định quỹ đất bắt buộc cho hạ tầng sạc trong mọi dự án chung cư, bến xe, KCN mới.

• Quỹ giao thông xanh: Trích 10 % thu thuế trước bạ ô tô xăng dầu để bù giá xe điện và đầu tư giao thông công cộng điện khí hóa.

• Tăng cường PPP logistics xanh: Áp dụng ưu đãi 20 năm tiền thuê đất cho kho ngoại thành tích hợp đường sắt – đường thủy, giải tỏa áp lực cảng Cát Lái.

• Mở rộng LEZ & thu phí ùn tắc: Sau giai đoạn pilot, thu phí phương tiện cũ Euro 2 trở xuống vào nội đô từ 2028, tái đầu tư cho xe buýt điện.

10. Kết luận

Các giải pháp giao thông xanh của Việt Nam bước sang giai đoạn “hành động lớn” khi nền tảng pháp lý, công nghệ và tài chính đã định hình. Thành công bước đầu – giảm nhẹ phát thải và cải thiện chất lượng không khí cục bộ – chứng minh tính khả thi, song tiến độ vẫn chưa theo kịp mục tiêu 2030. Cần thúc đẩy cải cách thị trường năng lượng, đồng bộ quy hoạch và đổi mới mô hình kinh doanh để rút ngắn khoảng cách giữa tham vọng và thực tế. Động lực từ xã hội – người dân và doanh nghiệp – sẽ quyết định tốc độ bền vững của lộ trình này.

Th.S Nguyễn Văn Hải,

Bộ môn Vận tải - Du lịch, Khoa Kinh tế Vận tải, Trường Đại học Công nghệ Giao thông vận tải.

Tài liệu tham khảo

1. Agora Verkehrswende, Towards Decarbonising Transport: Vietnam 2024 – A Stocktake on Sectoral Ambition, 20-8-2024. agora-verkehrswende.org

2. Changing-Transport & Bộ GTVT, Net-Zero Roadmap for the Transport Sector in Vietnam, 15-1-2025. changing-transport.org

3. Quyết định 876/QĐ-TTg ngày 22-7-2022 về Chương trình chuyển đổi năng lượng xanh ngành GTVT. thuvienphapluat.vn

4. Ho Chi Minh City MINLP study on EV charging, Electric Vehicle Charging Stations Placement Optimization, arXiv 2412.16025, 20-12-2024. arxiv.org

5. Nguyen T. et al., Electric vehicle adoption in Vietnam: usefulness and pro-environmentalism, Contemp. Social Science, 11-2024. researchgate.net

6. Tuổi Trẻ, Hà Nội thử nghiệm vùng phát thải thấp, cấm xe gây ô nhiễm từ 2025, 12-12-2024. tuoitrenews.vn

7. Vietnam News, Electrifying Hà Nội: greening the capital with electric vehicles, 4-2024. vietnamnews.vn

8. Mai T. K., The role of PPP to develop green logistics systems – case of SMEs in HCMC, 7-2023. researchgate.net