Làm gì để bảo vệ môi trường trong khai thác khoáng sản tại những lưu vực sông ngắn dốc

Các lưu vực sông ngắn dốc, điển hình như tại khu vực Tây Nguyên, là những khu vực đặc biệt nhạy cảm với hoạt động khai thác khoáng sản do đặc điểm địa hình, thủy văn và sinh thái. Bài viết này phân tích tác động môi trường từ hoạt động khai thác khoáng sản trên cơ sở đó đưa ra những bài học và đề xuất giải pháp bảo vệ môi trường và an toàn xã hội.

Việt Nam có nguồn tài nguyên khoáng sản đa dạng, đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, việc khai thác khoáng sản không kiểm soát tại các lưu vực sông ngắn dốc đã và đang gây ra những hệ lụy nghiêm trọng về môi trường, hạ tầng, giao thông và đời sống dân cư. Khu vực Tây Nguyên là ví dụ điển hình, nơi hoạt động khai thác cát sỏi tại các lòng sông diễn ra phổ biến nhưng thiếu quản lý chặt chẽ. Trường hợp mỏ cát của Công ty Minh Lợi tại xã Krông A Na, Đắk Lắk, cho thấy nhiều bất cập và để gây ô nhiễm môi trường kéo dài là một ví dụ điển hình cụ thể:

 Đặc điểm địa hình và tính dễ tổn thương của các lưu vực sông ngắn dốc

Lưu vực sông ngắn dốc là hệ thống thủy văn có chiều dài dòng chảy ngắn, độ dốc lớn, tốc độ dòng chảy cao. Các khu vực này thường có cấu trúc địa chất yếu, dễ bị xói mòn, sạt lở, và chịu ảnh hưởng lớn bởi hoạt động nhân sinh như khai thác tài nguyên.

Ở Tây Nguyên, các sông như Krông Ana, Sêrêpốk là các dòng sông ngắn dốc, đóng vai trò quan trọng trong phát triển nông nghiệp, cấp nước sinh hoạt và bảo tồn đa dạng sinh học. Việc khai thác cát sỏi tại đây nếu không được kiểm soát sẽ gây ra những tổn thương không thể phục hồi đến môi trường tự nhiên và đời sống người dân. Thực trạng ô nhiễm môi trường tại mỏ cát Công ty Minh Lợi là một ví dụ điển hình

Khai thác gần bờ và xâm lấn hành lang an toàn

Tàu khai thác của Công ty Minh Lợi (mang số ĐKHC ĐL-0117) thường xuyên hoạt động sát bờ sông, vi phạm Nghị định 23/2020/NĐ-CP về quản lý lòng, bờ, bãi sông. Điều này gây xói mòn bờ sông, ảnh hưởng đến ruộng vườn người dân, gây mất cân bằng dòng chảy và tăng nguy cơ ngập lụt. Ngoài ra, tàu khai thác còn xả trực tiếp bùn thải và rác xuống sông, vi phạm nghiêm trọng quy định bảo vệ nguồn nước. Trong quá trình ghi nhận và khảo sát có một số thực trạng như sau:

Thiếu trang bị an toàn lao động và nguy cơ tai nạn

Người lao động trên tàu không được trang bị đầy đủ đồ bảo hộ lao động, không có huấn luyện về an toàn. Trong điều kiện làm việc tiềm ẩn nhiều rủi ro như sạt lở, tai nạn máy móc, điều này đe dọa tính mạng người lao động và vi phạm Điều 72, Luật Bảo vệ Môi trường 2020.

Vận chuyển quá tải và phá hủy hạ tầng giao thông

Phương tiện vận tải mang tên “Tòng Ly” của Công ty Minh Lợi bị người dân phản ánh đậu ngược chiều, vận chuyển cát ướt, quá tải trên đường nông thôn nhỏ hẹp. Hậu quả là hư hỏng mặt đường, mất an toàn giao thông, gây ô nhiễm môi trường. Mặc dù UBND xã Krông A Na đã nhiều lần yêu cầu khắc phục, nhưng doanh nghiệp không thực hiện.

Mất mốc giới khai thác, sai phạm pháp lý đất đai

Các mốc giới khoáng sản của mỏ đã mất, không thể xác định ranh giới khai thác. Bãi tập kết cát lại nằm trên đất rừng sản xuất, chưa có giấy tờ chuyển đổi mục đích sử dụng đất hợp pháp, vi phạm nghiêm trọng Luật Đất đai 2013 và Luật Khoáng sản 2010.

Né trạm cân và thất thoát tài nguyên

Xe chở cát rời mỏ không qua trạm cân, vi phạm Nghị định 36/2020/NĐ-CP và Thông tư 35/2013/TT-BGTVT về kiểm soát tải trọng. Điều này khiến khối lượng khai thác không được giám sát, dẫn đến trốn thuế tài nguyên và gây nguy cơ tai nạn giao thông.

Xử lý chất thải nguy hại kém và nguy cơ cháy nổ

Mỏ cát không có khu lưu giữ chất thải rắn, chất thải nguy hại như dầu nhớt thải từ máy móc. Rác thải để tràn lan, không có hợp đồng xử lý với đơn vị có giấy phép. Tình trạng này tiềm ẩn nguy cơ cháy nổ và ô nhiễm môi trường nghiêm trọng.

Cơ sở pháp lý và trách nhiệm bảo vệ môi trường

Việt Nam đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh hoạt động khai thác khoáng sản và bảo vệ môi trường:

• Luật Bảo vệ Môi trường 2020 quy định việc quản lý chất thải, bảo vệ nước mặt, không khí, đất và hệ sinh thái.

• Luật Khoáng sản 2010 yêu cầu tổ chức khai thác phải khôi phục môi trường, hỗ trợ hạ tầng, đảm bảo quyền lợi cộng đồng.

• Nghị định 158/2016/NĐ-CP và Nghị định 23/2020/NĐ-CP quy định rõ về bảo vệ bờ sông, hành lang an toàn và ngăn chặn khai thác trái phép.

• Nghị định 45/2022/NĐ-CP quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực môi trường, với mức phạt lên đến 500 triệu đồng cho hành vi chôn lấp, xả thải nguy hại trái phép.

• Tuy nhiên, vấn đề nằm ở chỗ việc thực thi pháp luật còn yếu, chế tài chưa đủ mạnh, và sự thiếu minh bạch trong thanh tra, kiểm tra khiến sai phạm tiếp diễn.

Đề xuất giải pháp bảo vệ môi trường tại các mỏ khai thác ven sông

 Tăng cường giám sát bằng công nghệ

• Lắp đặt camera giám sát 24/24 tại khu vực mỏ, bến bãi, trạm cân.

• Ứng dụng GIS, IoT, và thiết bị bay không người lái (drone) để giám sát hoạt động khai thác, vị trí mốc giới và tác động môi trường.

Hoàn thiện cơ chế phối hợp liên ngành

• Tăng cường phối hợp giữa các cơ quan tài nguyên, môi trường, giao thông, công an và chính quyền địa phương.

• Tổ chức kiểm tra định kỳ và đột xuất; xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm.

Minh bạch hóa thông tin khai thác

• Doanh nghiệp phải công khai khối lượng khai thác, kết quả quan trắc môi trường định kỳ.

• Áp dụng cơ chế giám sát xã hội, phát huy vai trò của người dân trong việc phát hiện và tố giác vi phạm.

Tăng cường giáo dục và truyền thông

• Nâng cao nhận thức cho người lao động và cộng đồng về hệ quả của việc khai thác không bền vững.

• Tổ chức các lớp đào tạo, tập huấn về bảo vệ môi trường, an toàn lao động, quy trình xử lý chất thải nguy hại.

Rà soát và xử lý nghiêm các điểm nóng vi phạm

• Đình chỉ hoạt động của các mỏ không đảm bảo điều kiện về môi trường, an toàn.

• Xử lý trách nhiệm của chính quyền địa phương nếu để sai phạm kéo dài.

Việc khai thác khoáng sản tại các lưu vực sông ngắn dốc cần được đặt dưới một cơ chế quản lý nghiêm ngặt, minh bạch và có sự giám sát chặt chẽ từ nhiều phía. Trường hợp mỏ cát Công ty Minh Lợi là hồi chuông cảnh tỉnh cho các địa phương đang quản lý các mỏ ven sông. Nếu không có sự thay đổi từ gốc rễ, những tổn thương về môi trường và xã hội sẽ còn tiếp tục kéo dài. Bảo vệ môi trường không chỉ là yêu cầu pháp lý mà còn là trách nhiệm đạo đức và là điều kiện tiên quyết cho phát triển bền vững.

                                     Minh Khang.