HỆ ĐỘNG VẬT PHONG PHÚ CỦA VIỆT NAM VÀ SỰ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG ĐA DẠNG SINH HỌC

Việt Nam không chỉ nổi bật với cảnh quan thiên nhiên đa dạng mà còn là một kho tàng động vật học đặc sắc, nơi hội tụ của hàng nghìn loài động vật từ hệ sinh thái khác nhau. Từ núi cao hùng vĩ Tây Bắc, rừng rậm nhiệt đới ở Tây Nguyên, đến các đầm phà, sông ngòi và vùng biển rộng lớn, hệ thống vật Việt Nam được xem là một trong những hệ sinh thái phong phú nhất khu vực Đông Nam Á.

Đặc biệt, Việt Nam còn là quê hương của nhiều loài động vật đặc hữu quý hiểm, không tìm thấy ở nơi nào khác trên thế giới. Tuy nhiên, sự phát triển, kinh tế - xã hội thiếu kiểm soát, cùng với biến đổi khí hậu và khai thác quá mức, đang đặt nhiều loài vào nguy cơ tuyệt chủng. Vì thế, nhận diện rõ sự phong phú, giá trị và nguy cơ của hệ động vật là tiền đề để đưa ra các chính sách và hành động bảo tồn phù hợp.

Hệ động vật phong phú. (Nguồn: Internet).

Sự phong phú của hệ động vật Việt Nam

Số lượng và phân bố loài Việt Nam ghi nhận trên 310 loài thú có vú, khoảng 870 loài chim, trên 260 loài bò sát, hơn 200 loài lưỡng cư, gần 3.000 loài cá, hơn 10.000 loài động vật không xương sống trên cạn và gần 7.000 loài thuỷ sinh vật. Sự phân bố các loài động vật không đồng đều, tuỳ theo từng hệ sinh thái: Rừng núi phía Bắc và Tây Nguyên là nơi sinh sống của các loài thú lớn như hổ, báo, voi, bò tót, linh trưởng quý hiếm. Đồng bằng sông Cửu Long nổi bật với các loài chim nước như sếu đầu đỏ, cò quắm, vịt trời. Vùng biển trải dài từ Bắc vào Nam chứa đựng hệ động vật biển phong phú, bao gồm cá heo, cá voi, rùa biển, san hô, động vật thân mềm.

Hệ động vật Việt Nam sống trong nhiều hệ sinh thái khác nhau: Rừng thường xanh nhiệt đới là nơi tập trung của các loài thú có vú, linh trưởng và chim rừng. Rừng ngập mặn và đất ngập nước là nơi trú ngụ và sinh sản của chim nước, bò sát, cá nước lợ và các loài thuỷ sinh khác. Sông ngòi, ao hồ cung cấp môi trường sống cho hàng nghìn loài cá, lưỡng cư và côn trùng. Hệ sinh thái biển có hàng trăm loài cá thương phẩm, giáp xác, thân mềm và các loài động vật quý hiếm như bò biển, rùa biển.

Các loài động vật quý hiếm và đặc hữu

Sao la: Phát hiện lần đầu vào năm 1992 tại dãy Trường Sơn, sao la được ví như “ kỳ lân Châu Á” do cực kỳ hiếm gặp và đặc hữu cho Việt Nam và Lào. Đây là một trong những phát hiện động vật lớn hiếm hoi của thế kỷ 20, thu hút sự chú ý toàn cầu.

Vọoc mũi hếch, vọoc mông trắng, chà vá chân xám: Các loại linh trưởng quý hiếm của Việt Nam thuộc danh sách nguy cấp toàn cầu (IUCN Red List). Vọoc mông trắng chỉ còn vài trăm cá thể sống tại Ninh Bình, Hoà Bình. Chà vá chân xám loài linh trưởng có màu sắc sặc sỡ, phân bố ở Kon Tum, Quảng Nam. Vọoc mũi hếch được ghi nhận tại Hà Giang, Tuyên Quang.

Hổ Đông Dương, gấu nhựa, voi châu Á: Các loài thú lớn từng phổ biến tại Việt Nam nhưng nay bị đe doạ nghiêm trọng. Hổ Đông Dương được cho là gần như tuyệt chủng ngoài tự nhiên tại Việt Nam. Gấu ngựa, gấu chó bị săn bắt để lấy mật. Voi châu Á còn chưa đến 100 cá thể sống tại Tây Nguyên, chủ yếu ở Đắk Lắk.

Chim quý Gà lôi lam, sếu đầu đỏ, cốc đen: Việt Nam là điểm dừng chân quan trọng của các loài chim di trú. Sếu đầu đỏ biểu tượng sinh thái của Tràm Chim (Đồng Tháp). Gà lôi lam mào trắng đặc hữu của Trung Trung Bộ. Cốc đen loài chim nước quý, từng giảm mạnh số lượng do mất môi trường sinh sống.

Vai trò của động vật trong hệ sinh thái và đời sống

Động vật đóng vai trò thiết yếu trong chuỗi thức ăn và duy trì cân bằng sinh thái. Thú ăn thịt như hổ, mèo rừng giúp kiểm soát quần thể thú ăn cỏ. Cá, chim nước, bò sát đóng vai trò trong chu trình dinh dưỡng, phát tán hạt giống, điều tiết sinh học. Côn trùng như ong, bướm là nhân tố thụ phấn chính cho nhiều loài thực vật.

Giá trị kinh tế cá và thuỷ sản đóng vai trò lớn trong ngành kinh tế ven biển và nước ngọt. Dược liệu một số loài động vật như tê tê, hải mã, cao hổ cốt từng được sử dụng trong y học cổ truyền. Văn hoá, tâm linh hình ảnh rồng, hổ, rùa, chim hạc gắn liền với tín ngưỡng và mỹ thuật dân gian Việt Nam.

Những mối đe doạ nghiêm trọng

Săn bắt và buôn bán trái phép: Việt nam là một trong những điểm nóng về buôn bán động vật hoang dã ở châu Á. Nhiều loài quý hiểm như tê tê, vượn, rùa, chim cảnh bị săn bắt vì mục đích thương mại, y học dân gian hoặc làm thú nuôi.

Mất môi trường sống: Phát triển thuỷ điện, nông nghiệp, giao thông và đô thị hoá khiến rừng bị chia cắt, làm suy giảm nơi cư trú và sinh sản của động vật.

Biến đổi khí hậu: Nhiệt độ tăng, mưa lũ thất thường, hạn hán kéo dài ảnh hưởng đến quá trình sinh sản, kiếm ăn và di cư của nhiều loài chim, cá và côn trùng.

Các loài xâm lấn: Ốc bươu vàng, rùa tai đỏ, cá lau kính là những loài ngoại lai gây hại hệ sinh thái bản địa, cạnh tranh thức ăn và làm suy giảm loài bản địa.

Bảo vệ và duy trì đa dạng sinh học hiện đang trở thành vấn đề “nóng bỏng” (Nguồn: Internet).

Nỗ lực và định hướng bảo tồn

Xây dựng khu bảo tồn và vườn quốc gia: Việt Nam có 34 vườn quốc gia và hơn 150 khu bảo tồn thiên nhiên, là nơi trú ngụ an toàn cho nhiều loài quý hiếm. Một số khu bảo tồn nổi bật như: Cúc Phương, Phong Nha - Kẻ Bàng, Cát Tiên, Pù Mát, Tràm Chim.

Cấm săn bắt và kiểm soát buôn bán: Luật Lâm nghiệp 2017 và Luật Bảo vệ môi trường 2020 nghiêm cấm săn bắn, bắt giữ, giết hại hoặc mua bán động vật hoang dã trái phép. Nhiều chiến dịch truy quét và xử lý vi phạm đã được triển khai.

Cứu hộ và tái thả động vật: Một số trung tâm cứu hộ như: Trung tâm cứu hộ linh trưởng Cúc Phương, Trung tâm bảo tồn gấu Tam Đảo, Trung tâm bảo tồn tê tê Save Vietnam’s Wildlife đã đóng góp tích cực trong việc phục hồi, chăm sóc và tái thả các cá thể bị buôn bán trái phép.

Nghiên cứu và hợp tác quốc tế: Việt Nam đã hợp tác với các tổ chức như IUCN, WWF, Fauna & Flora International trong nghiên cứu, bảo tồn loài và bảo vệ môi trường sống. Nhiều loài mới được phát hiện trong những năm gần đây, thể hiện tiềm năng và giá trị khoa học cao.

Giáo dục và truyền thông cộng đồng: Nâng cao nhận thức của người dân về tầm quan trọng của động vật hoang dã là giải pháp bền vững. Nhiều chiến dịch truyền thông, triển lãm và chương trình giáo dục sinh thái trong trường học đã được thực hiện, nhất là ở khu vực giáp ranh rừng và khu bảo tồn.

Hệ động vật phong phú và đặc hữu là một phần cốt lõi làm nên giá trị đa dạng sinh học của Việt Nam. Từ những loài thú lớn như voi, gấu, hổ đến các loài chim, cá, côn trùng nhỏ bé - mỗi loài đều góp phần duy trì sự sống của hệ sinh thái. Tuy nhiên, nhiều loài đang ở bờ vực tuyệt chủng do tác động của con người. Bảo vệ động vật không chỉ là bảo vệ sinh vật, mà còn là gìn giữ tương lai của môi trường sống và sự phát triển bền vững của chính chúng ta. Cần sự phối hợp chặt chẽ từ các cơ quan chức năng, tổ chức bảo tồn, nhà khoa học và người dân để giữ gìn kho báu thiên nhiên. Muốn phát triển bền vững đa dạng sinh học không chỉ là nhiệm vụ của các nhà hoạch định chính sách mà là trách nhiệm chung của toàn xã hội. Bảo vệ sự sống là bảo vệ chính chúng ta. Mỗi hành động nhỏ – như không săn bắt động vật hoang dã, giảm rác thải nhựa, hay trồng một cây xanh – đều góp phần giữ gìn hệ sinh thái lành mạnh cho thế hệ mai sau.

Phạm Mạnh